مقبره مومنه خاتون

این بنا، بنای تاریخی شهر نخجوان به حساب می رود. این بنا و یادبودنمونه ای از شاهکار معماری شرق و کشور آذربایجان می باشد. این بنا در سال ۱۱۸۶ و در قسمت غرب شهر نخجوان قرار گرفته است. معمار این بنا ابو بکر نخجوانی بوده است. در زمان دولت آتابی ها شمس الدین الدنیز بعد از فوت همسرش مومنه خاتون دستور داد بر روی قبر ایشان این مقبره کنونی را درست کنند.

از آن زمان این بنا به نام گنبد آتابی معروف شده است. در بالای گنبد به خط کوفی نوشته های می باشد. یک جمله آن عبارت است از: ما می رویم و روزگار می ماند. طول این بنا قبلا ۳۴ متر و در حال حاضر ۲۵ متر آن باقیمانده است. این بنا شامل سردابه زیرزمینی و حصار اطراف می باشد. بنا به اسناد باقیمانده در این سردابه علاوه بر مومنه خاتون پسر ایشان محمد جهان پهلوان و خود شمس الدین الدنیز دفن شده اند.

چون سنگ بعضی از قبرها به مرمور زمان از بیان رفته از سال ۲۰۰۳ مرمت و بازسازی آن شروع شده است.

• این بنا مهم ترین جاذبه ی تاریخی نخجوان می باشد.
• بنای مومنه خاتون در یونسکو به ثبت رسیده و اهمیت تاریخی و فرهنگی بالایی دارد.

مومنه خاتون که بود؟

بدون شک مقبره ی مومنه خاتون یکی از مهم ترین بناهای تاریخی آذربایجان است. به همین خاطر پیش از این که به بخش های مختلف این بنای زیبا بپردازیم کمی بیشتر با این بانو آشنا خواهیم شد.

مومنه در سال های نخستین اتابکان در آذربایجان نقش مهمی در حکومت داشت. او مادر حاکم حاکمان، جهان پهلوان محمد و گیزیل ارسلان (Gizil Arslan) بود. او به عنوان یک مشاور سیاسی در دربار مشغول بود و چندین بار توانست قصر را در برابر قیام های متعدد حفاظت کند.

مومنه خاتون همه ی دوران زندگی خود را در نخجوان به سر برد. و تحقیقات باستان شناسی روی مقبره ی وی نیز نشان داده که جسد زنی در آن وجود داشته که همین موضوع صحت مکان مرگ و دفنش را اثبات می کند.

 ذکر این نکته هم جالب است. که بدانید برخی از محققان عقیده دارند جسد زنی که در این قبر پیدا شده، متعلق به مومنه خاتون نبوده و بلکه پیکر بی جان همسر پسر وی، یعنی عروس مومنه خاتون می باشد. این زن زاهده خاتون (Zahida) نام داشت. که تا زمانی که همسرش در قدرت بود به وی خدمت می کرد، گفته می شود که زاهده زنی با هوش و عاقل و عزیزترین همسر پادشاه بود.

قسمت های مختلف مقبره مومنه خاتون

مقبره ی مومنه خاتون را می توان به دو بخش برج مومنه خاتون و محوطه ی خارجی تقسیم کرد. که در اینجا به هر دوی آن ها می پردازیم.

۱- برج مومنه خاتون

هرچه به مقبره مومنه خاتون نزدیک تر می شویم، بیشتر زیبایی هایش نظرمان را به خود جلب می کنند؛ برجی مرتفع با سقفی صاف که این امر با توجه به زمان ساخت بنا کمی عجیب به نظر می رسد، زیرا در آن زمان اغلب برای بناها شیروانی می ساختند. گفته می شود که مقبره مومنه خاتون در زمان ابتدایی ساختش ۳۴ متر ارتفاع داشته و به مرور و بر اثر فرسایش و تخریب به ۲۵ متر رسیده است.

مقبره، برجی ۱۰ ضلعی است با دو پنجره ی کوچک. قطر پایه ی این برج حدود ۸۳ متر می باشد. و با سنگ های دیوریت قرمز رنگ به قطر بیش از ۵۰ سانتیمتر تزیین و زیباسازی شده است. در ضلع شرقی بنا یک درب ورودی وجود دارد که به دخمه ای تاریک منتهی می شود که قبر مومنه خاتون و همسرش در آن قرار گرفته بود. این اتاق دایره ای شکل است و دیوارهای آن ساده و بدون تزئین می باشند. ورود به این دخمه امروزه امکان پذیر نیست اما اتاقک دیگری در برج ساخته اند که علاقمندان می توانند داخل آن شده و برج مومنه خاتون را از داخل نیز ببینند.

امروزه بدن مومنه خاتون و همسرش دیگر در این بنا وجود ندارند. و به روسیه برده شده اند. اما گودالی که مخصوص قبرها بوده هنوز هم در این مقبره قابل مشاهده است.

دور تا دور در ورودی و پنجره های کوچک همه با خطوط عربی و کوفی تزئین شده اند. و کاشی های فیروزه ای هم بر زیبایی و جلوه ی آن ها افزوده است. اگر با دقت بیشتری به برج مومنه خاتون دقت کنید. متوجه خواهید شد که روی دیوار، طاقچه هایی وجود دارد که با ستون های باریک قاب بندی شده اند. بر فراز هر طاقچه طاقی باریک وجود دارد. که با استفاده از طرح چکه ای یا استلاکتیکی تزئین شده اند. که همه ی طرح های چکه ای هم ۳ پله دارد. بر فراز این طاق های چکه ای کتیبه ای با محتوای ذکر الله نیز به چشم می خورد.

به صورت کلی در همه جای مقبره ی مومنه خاتون می توانید استفاده از اشکال هندسی را ببینید. اگر دیواره ی خارجی مقبره را با ریزبینی بیشتری تماشا کنید، متوجه خواهید شد که نوشته های روی دیوار را حول محور چند نام طراحی و حک کرده اند. و این نام ها چیزی نیستند جز نام حضرت محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، حضرت علی، امام حسن و امام حسین.

بر فراز این برج نوشته ای با این مفهوم وجود دارد:

ما می رویم و باد همچنان می وزد، ما می میریم و کار ما همچنان باقی می ماند.

۲- محوطه مقبره مومنه خاتون

در اطراف برج مومنه خاتون محوطه ای پارک مانند با گیاهان سرسبز وجود دارد. که در آن موزه ای روباز ساخته اند. در این موزه انواع و اقسام مجسمه های سنگی از زمان های گوناگون در معرض دید عموم قرار دارند. که متاسفانه تابلوی راهنمایی ندارند. که حاوی اطلاعاتی از این اشیای سنگی باشد و مشخص نیست. که هر یک از این اشیا چه ارزشی از نظر تاریخی دارند.